راه دقیق خودشناسی از دیدگاه دین توحیدی اسلام چیست؟

دوست گرامی. انسان برای شناخت خود از دیدگاه توحید، اولا باید بداند که انسان ذاتا ظهور خدا است و ثانیا باید به این آگاهی برسد که آدمی در هویت خود عبد و بنده است و در مرتبه سوم باید نقایص خود را در عبودیت و بندگی شناسایی نماید تا در مرحله خودسازی به رفع آنها بپردازد. بنابراین ما در موضوع خودشناسی با سه مرتبه از شناخت روبرو هستیم.

انسان ظهور خدا:

اولین مبحث توحیدی اسلام در ارتباط با خودشناسی و انسان شناسی، رابطه ظهوری انسان با خداوند است. مبحث ظهور در عرفان باب وسیعی دارد که نمی توان اینجا وارد آن شد. اما همین قدر باید بدانیم که :

اول: جهان و انسان و تمام مخلوقات، ظهور خدا هستند و در این میان انسان برترین و کاملترین مظهر و اشرف مخلوقات الهی است.

دوم: رابطه میان ظاهر کننده و ظاهر شده که همان رابطه انسان با خدا است رابطه ای توحیدی است. یعنی خدای متعال است که در چهره و هیکل انسانی ظهور کرده است و انسان خودش چیزی نیست جز ظهور خداوند. بنابراین به لحاظ نظری به این نتیجه می رسیم که یک نحو وحدت ذاتی عمیقی میان انسان و خداوند وجود دارد، البته انسان مظهر صفات و کمالات الهی هم هست و علاوه بر وحدت ذاتی میان انسان و خداوند وحدت صفاتی هم برقرار است، وحدتی که مبنای توحید عملی قرار می گیرد.

سوم: باید بدانیم که مظهر بودن انسان نسبت به صفات و کمالات الهی ابتدا بالقوه است و کمال و سعادت انسان وقتی تحقق می یابد که این صفات و کمالات به صورت فعلیت در آید و واقعا ظاهر شود. انسان به مناسبت همین مظهریت اش نسبت به صفات و کمالات الهی، دارای استعداد بی نهایتی است که باید به تدریج و طی سلوک الی الله ظاهر و فعلی شود تا به سعادت برسد.

چهارم: اینکه سعادت و کمال انسان که همان ظهور فعلی کمالات الهی در او است، منوط به عبودیت است. لذا در آیات قرآنی آمده: و ما امروا الا لیعبدوا ا لله مخلصین له الدین. – و به انسان ها هیچ مامورتی ندادیم مگر اینکه در دنیا خالصانه خداوند را عبادت کنند. انسان هیچ کاری در این دنیا جز عبادت خداوند ندارد و تنها از این طریق است که صفات و کمالات الهی در او ظهور می کند، تمامی انبیای الهی هم امت خود را به عبادت و بندگی خداوند فراخوانده اند. انسان برای عبودیت خلق شده و ذاتا عبد خدا است و از همین راه هم به سعادت د ردنیا و آخرت می رسد.

انسان عبد خدا:

از مطالب گذشته و همچنین از تمامی آموزه های دینی استفاده می شود که کمال و سعادت انسان در این دنیا و نیز در آخرت از طریق عبادت و بندگی تامین می شود، به خاطر همین است که در آیات فراوانی از قرآن کریم اشاره شده است که تمامی انبیای الهی بدون استثنا انسان را به پرستش پروردگار عالم فراخوانده اند، و لقد بعثنا فی کل امة رسولا ان اعبدوا الله و اجتنبوا الطاغوت. و هر آینه در هر امتی رسولی را برانگیختیم تا به امت خود بگوید که: خدای را بپرستید و از طاغوت بپرهیزید. (نحل، آیه 36) از آن رو می توان به صراحت باور داشت که  : هدف زندگی انسان چیزی جز عبادت و بندگی خداوند نیست.
از دیدگاه قرآن کریم هدف نهایی انسان در زندگی، قرب الی الله یا همان خدایی شدن انسان از طریق عبادت توحیدی و انس با خداوند است؛ «و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون؛ و جن و انس را نیافریدم مگر برای عبادت». فایده و اثر عبادت نیز انس با معبود و نزدیک شدن به صفات و کمالات او است. برای هدفگذاری در زندگی باید به گونه ای برنامه ریزی نمود که تمامی اهداف جزئی زندگی در مسیر بندگی و قرب الی الله توجیه و سازمان دهی شود، تا انسان بتواند در این مسیر به کمال و سعادت واقعی خودش دست یابد.

عبد» از نظر لغت عرب به انسانی می‌گویند که سر تا پا تعلق به مولا و صاحب خود دارد، اراده‌اش تابع اراده‌ی او، و خواستش تابع خواست او است. در برابر او مالک چیزی نیست، و در اطاعت او هرگز سستی به خود راه نمی‌دهد. و به تعبیر دیگر «عبودیت» ـ اظهار آخرین درجه‌ی خضوع در برابر معبود است،‌و به همین دلیل تنها کسی می‌تواند معبود باشد که نهایت انعام و اکرام را کرده است و او کسی جز خدای تبارک و تعالی نیست. بنابراین عبودیت نهایت اوج و تکامل یک انسان و قرب او به خدا است. عبودیت نهایت تسلیم در برابر ذات پاک او است.
عبودیت اطاعت بی‌قید و شرط و فرمانبرداری در تمام زمینه‌هاست و بالأخره عبودیت کامل آن است که انسان جز به معبود واقعی یعنی کمال مطلق نیندیشد جز در راه او گام برندارد، و هر چه غیر او است فراموش کند حتی خویشتن را !

فطرت بندگی:

انسان به لحاظ خلقتی بنده آفریده شده است وهیچگاه از بندگی و پرستش خالی نیست. این فطرت و هویت انسان است و تغییر نمی کند. یعنی شما در کل تاریخ انسان در این جهان نمی توانید کسی را بیابید که پرستنده کسی یا چیزی نباشد. انسان به لحاظ هویت خود یک موجود پرستنده است. اگر خدا را نپرستد سنگ و چوب و ماه و خورشید و حد اقل دنیا و خود و شیطان را خواهد پرستید. نمی شود مردمی یافت شوند که بنده نباشند.
منتهی ادیان الهی انسان را به عبادت خدای یگانه فرا خوانده اند و شیطان انسان را به شرک و چند گانه پرستی می خواند. بنابراین در این زمینه مشکلی که وجود دارد مشکل شرک است،‌ اغلب مردم و انسان ها به شرک و غیر خدا پرستی آلوده اند.

نقایص عبودی انسان:

برای خود شناسی توحیدی انسان باید در خویش تحقیق کند و ببیند چه مقدار خدا پرست است و چه قدر خودپرست و دنیا پرست و شهرت و قدرت پرست می باشد، بت هایی که در وجود او نفوذ کرده و او را از صراط مستقیم عبودیت منحرف نموده اند را شناسایی نماید تا در مرحله بعدی، یعنی خودسازی و سلوک معنوی این بت ها را از وجود خویش براند و خداپرست محض گردد. یعنی از شرک رها و به توحید برسد.
این هدف تمام ادیان توحیدی و غایت قصوای تمام انبیای الهی نسبت به تربیت و هدایت بشر است. نجات از شرک و کفر و هدایت در راه ایمان توحیدی و پرستش خدای یگانه.

در این راستا باید ببینید شما بنده چه کسی یا چه چیزی هستید و بدانید که همان رب شما است. یعنی اگر دیدید بنده دنیا هستید بدانید که دنیا رب شما است و شما را تربیت می کند و مطابق میل خودش شما را رشد می دهد. اگر کسی گاو پرست شد، یعنی رب کسی گاو شد بدانید که او بیشتر از گاو نیست و خلق و خویش حیوانی خواهد بود. اگر کسی خودپرست شد باید بداند که ربش نفس او است و در حقیقت او هواپرست است و تحت تاثیر و ربوبیت شهوت و غضب زندگی می کند. اگر دیدید قدرت پرست هستید، شهرت پرست هستید، یا خدای ناکرده شهوت پرست و یا شیطان پرست هستید یا پول و ثروت را می پرستید، بدانید که جنبه ربوبیت شما هم تحت تاثیر همین خدایان و بتها شکل می گیرد. من عرف نفسه فقد عرف ربه. کسی که خودش را شناخت به تحقیق رب خود را خواهد شناخت.

در مقابل بت پرستی و پرستش ارباب متفرق توصیه و رهنمود انبیای الهی پرستش خدای واحد احد یگانه است. اگر دیدید که نه شما در زمینه پرستش در صراط مستقیم عبودیت حق قرار دارید بدانید که الله رب شمااست و شما تحت تربیت کامل ترین موجود هستی و آفریننده خود هستید و اهل سعادت و پیرو انبیای الهی و پیامبر اسلام ص و قرآن کریم و ائمه معصومین ع می باشید، ولی اگر دیدید رب شما دنیا و ثروت و قدرت و شهوت و شهرت است بدانید که از صراط مستقیم عبودیت و توحید انحراف دارید و باید با خودسازی و سلوک خود را از شرک برهانید که ریشه همه بدی ها و رزایل اخلاقی و ایمانی است.       
این نوع خودشناسی کاربردی ترین و سازنده ترین نوع خودشناسی و توحیدی ترین روش آن است.